Cenzura cz. 3

3. KRÓTKA HISTORIA INSTYTUCJI ZAJMUJĄCYCH SIĘ CENZURĄ W PRL.


W gronie instytucji oficjalnie i regularnie zajmujących się stosowaniem cenzury w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej odnaleźć można: Resort Informacji i Propagandy Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, Ministerstwo Informacji i Propagandy PKWN, Centralne Biuro Kontroli Prasy (CBKP), Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk (GUKPPiW), Wydziały: Nauki; Prasy, Radia i Telewizji i inne Komitetu Centralnego PZPR oraz Zakład Historii Partii.
Historia cenzury w PRL rozpoczęła się wraz z działalnością instytucji takiej jak, utworzony w Lublinie na przełomie lipca i sierpnia 1944 r., Resort Informacji i Propagandy przekształcony wkrótce w Ministerstwo Informacji i Propagandy. W ramach tego resortu działał Wydział Prasowo-Informacyjny kierowany przez Jerzego Borejszę, do zadań którego należało „zarządzanie drukarniami, dysponowanie papierem, inspirowanie i kontrola gazet” .
Kolejny odcinek tej historii rozpoczął się w listopadzie 1944 r., gdy do Lublina przybyło dwóch pracowników tzw. Gławlitu (Gławnoje Uprawlenije po Diełam Litieratury i Isskustwa; Główny Urząd ds. Literatury i Sztuki) – Piotr Gładin i Kazimierz Jarmuż. Oni to właśnie nadali początkowy kształt instytucji, która przejąć miała zadania cenzorskie z rąk Wydziału Prasowo-Informacyjnego. Już 19 stycznia 1945 r. działalnością cenzorską zajęło się Centralne Biuro Kontroli Prasy (CBKP), kierowane przez Leona Rzendowskiego, a następnie Tadeusza Zabłudowskiego. CBKP zorganizowano – na rozkaz ówczesnego ministra bezpieczeństwa publicznego Stanisława Radkiewicza – na podobieństwo Gławlitu – nadrzędnej instytucji cenzorskiej w ZSRR. W marcu 1945 r. w Polsce pracowało 34 cenzorów, zatrudnionych na etacie w CBKP.
CBKP nie przetrwało jednak długo w kształcie ustalonym przez radzieckich ekspertów, bowiem już 15 listopada 1945 r. Rada Ministrów wydała uchwałę przekształcającą CBKP, działające dotychczas przy Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego, w nowy organ państwowy – Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk (GUKPPiW). Istnieje wiarygodny pogląd, iż „powołanie GUKPPiW było przede wszystkim wyrazem dążenia do tego, by nie kojarzono cenzury z urzędem bezpieczeństwa” . Uchwała weszła w życie dnia 5 lipca 1946 r. W tym kształcie instytucja ta przetrwała aż do lipca 1981 r., kiedy to nieznacznie zmieniła swą nazwę na Główny Urząd Kontroli Publikacji i Widowisk (GUKPiW) . Urząd ten miał swoją siedzibę przez wiele lat na ul. Mysiej 5 w Warszawie, dlatego często był nazywany „urzędem z Mysiej” .
Wydziały Nauki oraz Prasy, Radia i Telewizji Komitetu Centralnego PZPR były nieformalną instancją odwoławczą od decyzji GUKPPiW, gdyż sprawowały nadzór nad tą instytucją, zaś Wydział Religijny KC PZPR nadzorował poczynania Instytutu Wydawniczego „PAX”. Zakład Historii Partii spełniał rolę „głównego cenzora w zakresie historii ruchu robotniczego i Polski Ludowej” .
Instytucjami, które zajmowały się „cenzurą pozaurzędową”, tzn. nieoficjalnie bądź nieregularnie ze względu na swą styczność z problematyką utworu, dzieła czy osobą twórcy były m.in.: Urząd Bezpieczeństwa, wojewódzkie komitety PZPR, redakcje wydawnictw i czasopism, drukarnie, galerie, promotorzy prac naukowych, a nawet takie instytucje jak Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce.